Öz
8 Aralık 1991 yılında BelovejskayaPuşssa’da Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)’nun kurulmasıyla Sovyetler Birliği dağıldı ve 15 Mayıs 1992 yılında bölgedeki istikrarsızlığı gidermek amacıyla Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü kuruldu. Bu çalışmada esasen Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün ne olduğu, ortaya çıkışını ve örgütün amacının ne olduğunu kısaca anlatmaya çalışmaktadır. Makalenin başlangıç kısmında Güvenlik kavramı ve Kolektif Güvenlik kavramlarından bahsedilmektedir. İlerleyen bölümlerde Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün tarihsel süreci, amaçları ve organları şeklinde bilgiler mevcuttur. Makalenin son kısmında 2010’da Kırgızistan’da meydana gelen olaylar, Özbekistan’ın Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nden ayrılma süreci ve NATO ile KGAÖ hakkında karşılaştırılmalı kısa bilgiler verilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: KGAÖ, Rusya, Kırgızistan, Özbekistan, NATO.
Abstract
On December 8, 1991, the Soviet Union disintegrated in BelovejskayaPushssa with the priestly focus of the Commonwealth of Independent States (CIS) and economic instability on May 15, 1992. This output mainly tries to briefly explain what the Collective Security Treaty Organization is, its emergence and what the purpose of the organization is. The initial information of the article is about Security and the concepts of Collective Security. In the following sections, information is available in the form of the historical process, objectives and organs of the Collective Security Treaty Organization. Finally, the article tried to give comparative brief information about the events that took place in Kyrgyzstan in 2010, the process of leaving Uzbekistan’s Collective Security Treaty Organization and NATO about NATO.
Keywords: CSTO, Russia, Kirghizistan, Uzbekistan, NATO.
Giriş
Güvenlik kavramından ne anlaşılması gerektiği ve güvenliğin sınırlarının nasıl belirlenmesi hakkında görüş birliği olmadığı için güvenliğin birkaç tanımlanması mevcuttur. (Baimuratov, 2014, s. 4)
En genel anlamıyla güvenlik, Heisenberg tarafından ”emniyet altına alınmak istenen toplumsal yapı, birey veya eşyaların gelecekte korunacağına yönelik beklenti” olarak tanımlanmaktadır. (Demiray & İşçan, 2008, s. 149)
Güvenlik kavramının tanımı Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu tarafından 1987 yılında şu şekilde ifade edilmiş: ‘’Güvenlik, tüm uluslar için başta gelen bir önceliktir. Güvenlik, aynı zamanda hem silahsızlanma hem de kalkınma için temel oluşturmaktadır. Güvenliğin sadece askeri yönü yoktur; aynı zamanda siyasi, ekonomik insani ve çevresel boyutları bulunmaktadır.’’ (Baimuratov, 2014, s. 6) Kolektif güvenlik, dünya ülkelerinin birleşerek sürekli bir barış ve güvenlik ortamı oluşturmaya yönelik ortak çalışmalarıdır veya kolektif güvenlik, tehditlerin ortadan kaldırılması, saldırganlık eylemlerinin bastırılması için ve uluslararası barış ve güvenliği sağlamak amacıyla bölgesel veya evrensel bazda devletler tarafından kolektif bir şekilde uygulanan eylemlerdir. (Baimuratov, 2014, s. 8) Başka bir ifadeyle kolektif güvenlik saldırganlığa karşı mücadele türlerinden biridir.
Kolektif güvenlik fikrinin pratikte uygulanmasına yönelik ilk adımlar dünya ülkerinin 1897 ile 1907 yıllarındaki I. ve II. Konferanslarında atılmıştır. Birinci Dünya Savaşı sonrası Milletler Cemiyeti’nin oluşması ve statüsünün kabulü ile kolektif güvenlik sisteminin ilk modeli ortaya çıkmıştır. Günümüzde ise kolektif güvenlik, Milletler Cemiyeti’nin devamı olan Birleşmiş Milletler Şartı’nın temelini oluşturmaktadır. (Baimuratov, 2014, s. 9)
1.Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün Ortaya Çıkış Aşamaları: Tarihsel Süreç
8 Aralık 1991 yılında BelovejskayaPuşssa’da Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Beyaz Rusya Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) kuruluş anlaşmasını imzalayarak Sovyetler Birliği’nin varlığına son verdiler. (Halidov, 2015, s. 333) 15 Mayıs 1992 yılında BDT kapsamında imzalanan ancak 1994 Nisan’da yürürlüğe giren ve bölge ülkerinde Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’ın dahil olduğu Kolektif Güvenlik Antlaşması (KGÖ) bölgedeki istikrarsızlığı gidermeye yönelik atılmış bir adımdı. KGAÖ’nün temelleri 1992 yılında atılmış olsa da, KGAÖ’nün Varşova Paktı modelinden esinlenmiş olduğunu söylemek mümkündür. (Elbir, 2017) Haziran 1992 tarihinde BDT ülkelerinin sınırları içinde çıkacak olan muhtemel çatışma alanlarına acil müdahale gücü kurulmasına dair Kolektif Güvenlik Antlaşması imzalanmıştır. 1999 yılında Kazakistan, Kırgızistan, ve Tacikistan beş yıllığına imzalanan bu antlaşmayı uzatmıştır. Azerbaycan, Gürcistan ve Özbekistan bu antlaşmadan ayrılmıştır. 2002 yılında aralarındaki askeri işbirliğini arttırmak için örgütlenmeye giden Kolektif Güvenlik Antlaşması üyeleri, Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nü resmen kurmuş oldular. KGAÖ’nün bugün itibariyle 6 üyesi vardır bunlar; Ermenistan, Beyaz Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya Federasyonu ve Tacikistan’dır. Türkmenistan hariç bütün Orta Asya devletlerinin KGAÖ içerisinde yer alması Rusya’nın “güvenlik sağlayıcı” rolünün SSCB coğrafyasında geçerliliğinin sürdüğünü göstermektedir. (Demirel, 2019, s. 257)
2. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün Amaçları
Örgütün temel amacı, üye ülkelerin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü konusunda ortaya çıkabilecek olan askeri tehditleri önlemek ve çıkabilecek tehditleri, ortak çabalarla, ortadan kaldırmaktır. KGAÖ, üye ülkelerin ulusal güvenliklerini sağlamak için, askeri-siyasi çok yönlü karşılıklı işbirliğini koordine etmeyi amaçlamaktadır.
Kolektif Güvenlik Antlaşması’nın temelinde ortak güvenlik kavramı yer almaktadır. KGAÖ Antlaşması’nın 2. ve 4. maddeleri ortak güvenlikle ilgilidir. 2. maddeye göre: ‘’Bir ya da birkaç üye ülkenin güvenliği, toprak bütünlüğü ve bağımsızlığı herhangi bir tehdide maruz kaldığı durumlarda, tehdidin ortadan kaldırılması için ortak danışma mekanizması faaliyete geçirilecektir.’’ KGAÖ Antlaşması’nın 4. Maddesine göre ise: ‘’Üye ülkelerden herhangi birine karşı yapılacak askeri saldırı durumunda, diğer üye ülkelerin hepsi, başta askeri olmak üzere söz konusu ülkeye gereken yardımı sağlayacaktır, ayrıca Birleşmiş Milletler Misakı’nın 51. Maddesine uygun olarak, kolektif savunma hakkının sağlanması için denetimlerinde bulunan araçlardan yararlanarak, destek vereceklerdir’’. (Yesevi, 2013, s. 254) Genel anlamda KGAÖ’nün, üyeleri arasında barış, uluslararası güvenlik ve istikrarın sağlanmasını ve üyelerinin bağımsızlıklarını ve toprak bütünlüklerini kolektif bir çerçevede korunmasını hedeflediği söylenebilir. (Demirel, 2019, s. 258)
3. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün Organları
Her uluslararası örgüt gibi KGAÖ’nün de organları bulunmaktadır. Kolektif Güvenlik Konseyi, Danışma ve Yürütme Organları, Daimi Çalışma Organları, Yardımcı Organlar ve KGAÖ Parlamenter Asamblesi olmak üzere beş organ tarafından yürütülmektedir. (Baimuratov, 2014, s. 31)
3.1. Kolektif Güvenlik Konseyi
Kolektif Güvenlik Konseyi, KGAÖ’nün en yüksek organıdır. Kolektif Güvenlik Konseyi’nde diğer uluslararası kuruluşların en üst organı gibi en geniş yetkiye ve örgütün genel politikasını belirleme hakkına sahiptir. Konseyde örgüt faaliyetleriyle ilgili temel sorular görüşülür, amaç ve hedeflere ulaşmak için kararlar alınır. Kolektif Güvenlik Konseyi ve üye devletlerin başkanlarından oluşur. Konsey oturumuna Dışişleri Bakanları, Savunma Bakanları, üye ülkelerin Güvenlik Konseyi Sekreterleri, KGAÖ Genel Sekreteri ve üye ülkelerin tam yetkili temsilcileri katılabilir. Ayıca, oturumlara Konsey kararı ile örgüte üye olmayan ülkelerin başkanları ve uluslararası kuruluşların temsilcileri gözlemci veya davetli olarak katılabilir. Oturumlar yılda bir kez Rus alfabesine göre üye devletler arasında dönüşümlü olarak gerçekleşir. Prosedürle ilgili kararlar hariç tüm karar oybirliği ile alınır. Konsey kararları üye ülkeler için bağlayıcıdır ve ulusal mevzuatta belirtildiği şekilde yürütülür. (Baimuratov, 2014, s. 32)
3.2. Danışma ve Yürütme Organları
Bunlar, Dışişleri Bakanları Konseyi; üye devletler arasında dış politika alanında işbirliği ile ilgilenir, Savunma Bakanları Konseyi; üye devletler arasında askeri-siyasi, askeri-altyapı ve askeri-teknik alanlarında işbirliği ile ilgilenir. Güvenlik Konseyi Sekreter Komitesi; üye ülkeler arasında ulusal güvenlik konusunda işbirliği ile ilgilenir. Bu organların faaliyetleri Kolektif Güvenlik Antlaşması, Örgüt Şartı, KGAÖ çerçevesinde kabul edilen uluslararası anlaşmalar ve kurallar ile düzenlenir. Bu organların üyeleri Dışişleri Bakanları, Savunma Bakanları ve ülkelerin ulusal Güvenlik Konseylerinin Sekreterleridir. Danışma ve Yürütme organları gerektiği gibi üye ülkeler arasında dönüşümlü şekilde yılda en az iki kez toplanırlar. Olağanüstü toplantılar, Kolektif Güvenlik Konseyi kararı ile Dışişleri Bakanları Konseyi, Savunma Bakanları Konseyi ya da Güvenlik Konseyi Sekreter Komitesi Başkanı veya iki üyesinin önerisi üzerine yapılır. (Baimuratov, 2014, s. 33)
3.3.1. Daimi Konsey
Daimi Konsey, Kolektif Güvenlik Konseyi oturumları arasında KGAÖ organları tarafından alınan kararların uygulanması konusunda üye ülkeler arasındaki işbirliğini koordine eder. Daimi Konsey, devletlerin kendi ulusal prosedürlerine uygun olarak üye ülkeler tarafından atanan yetkili temsilcilerden oluşur. (Baimuratov, 2014, s. 36)
Müşterek Karargâh, önerilerin hazırlanması ve teşkilatın askeri konulara ilişkin kararlarının uygulanmasından sorumlu Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün daimi çalışan organıdır. Çok taraflı askeri-teknik işbirliğinin düzenlenmesini organize eder, Kolektif Güvenlik Konseyi ve diğer organların askeri-teknik alanda kabul eden kararlarının hayata geçmesini sağlar, konseyin üye devletlere acil askeri-teknik yardım edilmesi ile ilgili kararların uygulanması için mekanizmalar geliştirir. Müşterek Karargâh başkanı Kolektif Güvenlik Konseyi ve Savunma Bakanlar Konseyi’ne hesap verir. Ayrıca, KGAÖ bünyesinde üye ülkeler, gönüllülük esasına göre, askeri operasyonlara katılmamaktadırlar. (Yesevi, 2013, s. 255)
3.3.3. Sekreterlik ve Genel Sekreter
Sekreterlik, Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün daimi çalışma organıdır, faaliyetlerinin hukuki dayanağı KGAÖ Şartı’nın 5. Bölümü ve KGAÖ’nün Sekreterlikle ilgili hükmüdür. Sekreterliğin iki görevi vardır. Birincisi, Daimi Konsey ile beraber dış politikada işbirliği ile ilgili konularda, kolektif güvenlik sistemi ve onun bölgesel yapılarını geliştirme, askeri, askeri-siyasi, askeri- teknik gibi alanlarda işbirliğini sağlama, uluslararası terörizm aşırıcılık, yasadışı silah, uyuşturucu ve psikotrop maddeler kaçakçılığı, uluslararası organize suç, yasadışı göç ve güvenlik için diğer tehditlerle mücadele ve barışı koruma ile ilgili konularda taslak karar ve diğer belgeleri hazırlamaktır. İkinci görevi ise, KGAÖ bütçesini hazırlamak ve yürütmektir. Rusya tarafından oluşturulmuş, NATO karşısında kurulmuş olan KGAÖ’de Genel Sekreterin rotasyonla (alfabetik sırayla) değişmesi ilkesi esastır. (Elbir, 2017, s. 1) 1 Ocak 2020 tarihinden bu yana KGAÖ’nün Genel Sekreterlik koltuğunda Stanislav Zas oturmaktadır. (Secretary General of the Collective Security Treaty Organization)
Yardımcı organların kurulmasının temel amacı, KGAÖ’ye üye ülkelerin yetkili makamlarının ilgili alanlarda verimliliği arttırmak amacıyla işbirliği sağlamaktır. Örneğin Devletlerarası Askeri ve Ekonomik İşbirliği Komisyonu’nun görevi, KGAÖ üye devletlerin askeri ürünler üretme ve geliştirme, çift hedefli teknolojisiyle askeri ve sivil hedefli ürünleri kullanma alanlarında çok taraflı işbirliğini geliştirmek ve üye ülkelerin çabalarını koordine etmektir. (Baimuratov, 2014, s. 39)
3.5. Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü Parlamenter Asamblesi
16 Kasım 2006 yılında BDT Parlamentolar Arası Meclisi, KGAÖ üyeleri Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü Parlamenterler Asamblesini oluşturmuş. Parlamenterler Asamblesi işleyişi 2007 yılında kabul edilen KGAÖ Parlamenterler Asamblesi ile İlgili Geçici Hükmü ile düzenlenmektedir. Bu hükme göre, Parlamenterler Asamblesi örgüte üye ülkelerin parlamentolar arası işbirliği organıdır. Parlamenterler Asamblesi’nin bulunduğu yer hükümde belirtildiği gibi Rusya’nın Sankt-Peterburg şehridir. Oturumlar genel olarak yılda iki kez yapılır, olağanüstü oturumlar ise, Kolektif Güvenlik Konseyi tarafından herhangi bir zaman çağırılabilir. (Baimuratov, 2014, s. 40)
4. Kırgızistan ve Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü
2010’da Kırgızistan Devrimi’nden sonra Kırgızistan’ın güneyinde Bakiyev yanlıları Kırgızlar ve Yeni Hükümet yanlıları Özbekler arasında çatışma çıktı. KGAÖ çıkan çatışmaların durdurulması konusunda sessiz kaldı. Kırgızistan’da meydana gelen olaylara KGAÖ tarafından müdahale edilmemesi örgütün varlık nedeninin sorgulanmasına yol açmıştır. (Demirel, 2019, s. 259) KGAÖ, Kırgızistan’daki olayları, ‘’anayasal olmayan güç değişimi’’ olarak nitelendirdi ve KGAÖ üyeleri ülke içindeki bir çatışmaya müdahale etmeyi arzu etmediler. (Yesevi, 2013, s. 256) Daha sona toplanan KGAÖ yeni kararlar aldı. Bu karara göre üye ülkeler örgütün iç tehditlere karşı da operasyon gerçekleştirmesi konusunda anlaştılar fakat Özbekistan bu yeni karara karşı çıktı. KGAÖ’nün Kırgızistan olaylarına müdahale etmemesinin nedeni antlaşma yükümlülüğüne göre üye devletlere ancak dışarıdan bir saldırı yahut tehtid olursa müdahale gerçekleşebilir. Her iki ülkede, hem Kırgızistan hem de Özbekistan KGAÖ’nün üyeleri olduğu için örgüt herhangi bir müdahalede bulunmamıştır.
5. Özbekistan ve Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü
Özbekistan, Azerbaycan ve Gürcistan Kolektif Güvenlik Antlaşması’nı imzaladılar fakat örgüte katılmadılar. 2006 yılında örgüte katılan Özbekistan 2012 yılına gelindiğinde üyeliğini askıya aldı. Özbekistan, anayasal egemenlik haklarına özel önem vermektedir ve KGAÖ’nün askeri operasyonlarına katılmayacağını açıklamıştır. Önceden Taşkent Antlaşması olarak kurulan bu örgüt 1999’da Özbekistan’ın çekilmesinden sona günümüzdeki adıyla bilinen Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü ismini alarak değişmiştir. Özbekistan KGAÖ’den çekildikten sona Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova (GUAM) tarafından kurulan GUAM Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütüne üye olmuştur. (Kodaman & Birsel, 2006) Özbekistan 2007 yılında KGAÖ’nün düzenlediği Rubezh tatbikatına gözlemci göndermiştir. Ayrıca belirtmek gerekir ki; KGAÖ’nün henüz sahada aktif hale geldiği bir operasyon olmamıştır. (Demirel, 2019, s. 259)
6. NATO ve Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü
KGAÖ, Doğu’nun NATO’su veya Rus NATO’su diye de adlandırılır. 1949 yılında Amerika Birleşik Devletleri (ABD) öncülüğünde kurulmuş askeri bir örgüt olan NATO işlevsel ve amaçsal açıdan KGAÖ ile aynı görevleri üstlenmektedir. Her iki örgütü karşılaştırdığımız zaman KGAÖ’nün 2. ve 4. maddeleri, NATO’yu oluşturan Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü’nün ise 4. ve 5. maddeleri neredeyse aynıdır. Bu maddelerin içerdiği ortak anlam şu şekildedir: Taraflardan herhangi birinin egemenliği işgal edilirse, örgüt dışında başka bir ülke, üye devletlerin toprak bütünlüğüne tehdit oluşturur ise örgütün diğer üyeleri birleşip tehdidi savuşturacaklardır.
Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü, NATO ile birkaç defa işbirliği geliştirme girişiminde bulunmuştur. 2004 yılında KGAÖ Genel Sekreteri, Kolektif Güvenlik Konseyi talimatı ile NATO genel merkezine uluslararası terörizm ve aşırıcılık, uyuşturucu kaçakçılığı ve yasadışı silah ticareti ile mücadele alanlarında işbirliğini öneren mektup göndermiştir. (Baimuratov, 2014, s. 72) Fakat NATO tarafından olumlu cevap verilmemiş ve NATO liderleri KGAÖ ile ilişki kurma fikrini görmezden gelmişler. KGAÖ Genel Sekreteri Nikolay Bordyuja, yaptığı açıklamada, bazı görüşlerin aksine NATO ile rekabet etmediklerini belirterek, ‘’NATO’yu güvenlik konularında çalışan uluslararası bir kurum olarak gördüklerini, hatta ittifak ile uyuşturucu kaçakçılığıyla mücadele konusunda ortak hareket etme önerisinde bulunduklarını’’ söylemiştir. (Çomak, Sancaktar, & Demir, 2016, s. 495)
Şunu da belirtmekte fayda var ki daha önce NATO üyesi olan devletler birbirleriyle hiç savaşmadı fakat KGAÖ üyesi olan devletlerden Kırgızistan ve Özbekistan arasında bir takım olaylar yaşandı ve KGAÖ yaşanan olaylara tarafsız kalıp müdahale etmemişti.
Günümüzde toplumlar kendi güvenliklerini sağlayabilmek amacıyla çeşitli kuruluşlara ihtiyaç duymuşlardır. Bu makalede adı geçen güvenlik kelimesinin tanımı Birleşmiş Milletler’de ‘’emniyet altına alınmak istenen toplumsal yapı, birey veya eşyaların gelecekte korunacağına yönelik beklenti’’ olarak tanımlanmıştır.
Orta Asya coğrafyasında Rusya Federasyonu öncülüğünde kurulmuş olan Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün amaçları açıktır. 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla, Varşova Paktı modelinden esinlenilmiş olan Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü askeri ve siyasi bir ittifaktır. Örgüt, üye ülkeler arasındaki barışı, üyelerin toprak bütünlüğünü ve egemenliklerini korumaya çalışmaktadır.
1992 yılında Özbekistan’da imzalanan Taşkent Antlaşması, Özbekistan’ın ayrılmasından sonra bugünkü adını almıştır. KGAÖ 2010 yılında Kırgızistan’da yaşanan olaylarda sessiz kalmıştır ve bunun sonucunda KGAÖ’nün varlığının nedeni sorgulanmaya başlanmıştır. Rusya’nın NATO’su olarak ifade edilen KGAÖ, NATO ile birkaç defa işbirliği girişimlerinde bulunmuştur. 2004 yılında NATO’ya uluslararası terörizm ve aşırıcılık, uyuşturucu kaçakçılığı ve yasadışı silah ticareti ile mücadele konularında işbirliği yapmak amacıyla gönderilen mektup NATO tarafından görmezden gelinmiştir. Elde edilen bulgular neticesinde KGAÖ, NATO gibi sahada henüz aktif bir şekilde operasyon yapmamıştır ve iki üye devlet arasında çıkan olaylar karşısında müdahalede bulunmamıştr. Bu olaydan sonra örgüt yeni kararlar almıştır.
Kaynakça
Baimuratov, B. (2014). Orta Asya’da Bir Güvenlik Örgütü Olarak Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü. İstanbul: İstanbul Ticaret Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çomak, H., Sancaktar, C., & Demir, S. (2016). Uluslararası Güvenlik: Yeni Politikalar, Stratejiler ve Yaklaşımlar. İstanbul: Beta.
Demiray, M., & İşçan, İ. H. (2008). Uluslararası Sistemde Güvenlik Kavramının Değişimi Ekonomik ve Jeopolitik Arka Planı. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi(21), 141-170.
Demirel, E. (2019). Rus Dış Politikasına Güvenlik Faktörü. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(28), 243-265.
Elbir, H. Ç. (2017, Nisan 28). Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nün Yeni Genel Sekreteri ve Rusya’nın Ermenistan Üzerindeki Etkisi. Avrasya İncelemeleri Merkezi – AVİM: https://avim.org.tr/tr/Yorum/KOLEKTIF-GUVENLIK-ANLASMASI-ORGUTU-NIN-YENI-GENEL-SEKRETERI-VE-RUSYA-NIN-ERMENISTAN-UZERINDEKI-ETKISI adresinden alındı
Halidov, İ. (2015). Çok Kutuplu Dünya Sistemi İçin Rusya’nın Destelediği Bölgesel Ve Uluslararası Örgütler. Akademikbakış Dergisi,(51), 332-345.
Kodaman, T., & Birsel, H. (2006). Bağımsızlık Sonrası Özbekistan ve Dış Politikası. Fırat Ünivesitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(2), 413-442.
Secretary General of the Collective Security Treaty Organization. (tarih yok). Mayıs 7, 2020 tarihinde Collective Security Treaty Organisation: https://en.odkb-csto.org/structure/zas-stanislav-vasilevich.php adresinden alındı
Yesevi, Ç. G. (2013). Avrasya’da İşbirliği ve Bütünleşme Sürecinde Uluslararası Örgütlerin Rolü. Uluslararası Strateji ve Güvenlik Çalışmaları Sempozyum Bildirileri Kitabı (s. 251-270). İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi Yayınları.