AGİT’ in kuruluş felsefesinde temel fikir soğuk savaş döneminde konveksyonel kuvvetlerin caydırıcı güç oluşturmak için, yeni bir yapılanmaya gidilmesinin gerekliliği sonucunda ortaya çıkmıştır.
Avrupa iş birliği teşkilatının Türkiye açısından büyük bir önemi söz konusudur. 1975 yılında Helsinki bildirgesiyle yayınlanan Avrupa güvenlik ve istikrarın devamlılığını, konjonktürel açıdan sürdürmek ve gelişen kolektif yapıların doğurduğu Avrupa merkezli sorunlara çözüm belirlemek için oluşturulmuş bölgesel bir örgüttür. AGİT’in kuruluş felsefesinde temel fikir soğuk savaş döneminde konveks yönel kuvvetlerin caydırıcı güç oluşturmak için, yeni bir yapılanmaya gidilmesinin gerekliliği sonucunda ortaya çıkmıştır. Özellikle dönemin başbakanı Churchill’ de Avrupa’daki güvenlik ve ekonomik yıpranmışlığın ileride Sovyet tehdidine uğrayabilme ihtimaline karşı, devletlerin hem askeri hem de ekonomik anlamda desteklenmesi gerektiğini savunmuştur. Rusya’nın kuzeyden gelen tehditlerine karşı çok programlı bir yapı olan AGİT özellikle soğuk savaş döneminin sona ermesinden sonra artan uluslararası örgütlerin önemini ortaya koymuş ve devletler arasında karşılıklı bağımlılık esasına dair yeni strateji ve politikaların geliştirilmesine zemin hazırlamıştır. Özellikle AGİT’ in yeni bir dünya için Paris şartında dile getirdiği insan hakları ve hukukun üstünlüğü kavramları insan onurunu koruma yolunda önemli adımlar atılmasını sağlamıştır
AGİT’ in yasallıktan çok siyasi bir yaptırıma sahip olması bölgeler arasında artan gerilimlere kesin çözüm sağlayamadıysa da ortamın yatışması için gerekli politikaları sağlamış ve çoğunda başarı kazanmıştır. Ancak AGİT’ in bu konulardaki yetersizliği daha çok askeri alanda kendini göstermektedir. AGİT’ in tıpkı NATO gibi askeri bir kanadı olmuş olsaydı, soğuk savaş sonrası çok daha etkin bir bölgesel güç haline gelecekti. Ancak buna rağmen işbirliği ve koordinasyona dayalı yaptırımları diğer devletleri bu konularda işbirliğine zorlaması önemli bir aktör olduğunun göstergesidir. Buradaki en büyük güç teşkilatın diploması ile yürüttüğü çözümlerdir. Özellikle Rusya ile yürütülmeye çalışılan masa başı diplomasisi soğuk savaş döneminden sonra yürütülen önemli bir gelişmedir. Bu politikalara ek olarak Rusya’ya karşı yürütülen diğer askeri faaliyetler yerini yavaş yavaş iş birliğine bırakmıştır.
Türkiye açısından da olaya bakacak olursak AGİT güvenlik ikilemini bir nebze de olsa Türkiye açısından çözmüş ve bölgesel güç olma konusunda güvenlik arayışlarına çözüm bulmuştur. Türkiye’nin bu noktada jeostratejik önemi ve konumu nedeniyle birçok olay ve krize karşı olan tepkisini somut bir şekilde gösterme gereği duymuş ve AGİT’ e İstanbul’da ev sahipliği yapma fırsatı yakalamıştır.
AGİT’in silahsızlanma ile ilgili politikaları gereği ağır silah ve mühimmatların azaltılması ve belli bir limitin dâhilinde üretilmesi için dayatmalarda bulunması, yeni siyasal sistemlerin bu konuya bakışlarını somut olarak tezahür etmelerine olanak sağlamış ve sonucunda bu politikalar bazı kesimlerde başarıya ulaşmıştır. Dünyada soğuk savaş dönemiyle birlikte artan silahlanma yarışı küresel bloklaşmalar ve yeni güç odaklarının artması ile tehlikeli bir hal almış ABD ve Rusya’nın dünyayı yok edebilecek güçte nükleer silahlara sahip olmaları durumu özetler niteliktedir. Bu bağlamda küresel güç aktörlerinin artan silahlanmaya karşı tutumları değiştirilmeye çalışılmış, yeni dünya düzeni ve çok aktörlü güçlerin ortaya çıkmasıyla diplomasi kavramı önem kazanmıştır. Böylece savaşlar askeriyeden çok masa başında yapılmıştır. AGİT bu noktada Avrupa konveks yönel kuvvetlerin sınırlandırılması görüşmeleri yapılmış ve ABD ile Rusya arasındaki silahsızlanma yarışının sınırlandırılması amaçlanmıştır. Tabi ki buradaki kasıt sadece ABD ve Rusya değildir. Türkiye ve diğer devletlerin de bu kurala uymaları öngörülmüştür.
Sonuç olarak; Avrupa güvenlik ve iş birliği teşkilatı 54 üye ülkeyle çok geniş bir coğrafyaya yayılmış ve kapsamlı bir güvenlik kuruluşu olarak etkin faaliyetler göstermiştir.
CUMALİ ÖZBEK
Dumlupınar Üniversitesi , Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler
Kaynakça: Uluslararası Örgütler : Tanımların , Yaklaşımların ve Tarihin Alaca karanlığı ,Avrupa Güvenlik ve İş birliği Teşkilatı , Kamer KASIM, bkz s.322- 323- 326